Zdania okolicznikowe celu oraz przyczyny

     Jak można przeczytać w Programach nauczania języka polskiego jako obcego, zdania złożone podrzędnie ze spójnikami bo, ponieważ powinny stanowić zagadnienie składniowe realizowane już na poziomie zaawansowania A1. Na poziomie A2 dodatkowo wymagane jest posługiwanie się spójnikiem dlatego że. Wszystkie wymienione wyżej spójniki służą tworzeniu zdań okolicznikowych przyczyny. Pełną umiejętnością konstruowania tego typu zdań, jak również zdań okolicznikowych celu, muszą wykazywać się studenci znający język polski na poziomie B1[1].

     Zdania okolicznikowe celu są dla cudzoziemców jednym z trudniejszych tematów składniowych. Z jednej strony wiąże się to z samą budową takich zdań, z drugiej natomiast niełatwe bywa zrozumienie tego, w jakich sytuacjach należy ich użyć. Pomocne okazuje się tutaj niekiedy zwrócenie kursantom uwagi na różnicę istniejącą między celem a przyczyną – cel to bowiem ‘rezultat, który chce się osiągnąć przez jakieś działania’, przyczyna to z kolei ‘to, co wyjaśnia i tłumaczy, dlaczego powstało jakieś zjawisko albo zdarzenie lub dlaczego coś jest jakieś’[2]. Słowianom może ponadto przydać się informacja, że zdania okolicznikowe celu odpowiadają na pytania po co?, w jakim celu?, zaś zdania okolicznikowe przyczyny na pytania dlaczego?, z jakiego powodu?. Jednocześnie trzeba podkreślić, iż, „(…) w strukturze semantycznej zdań celowych zawarta jest relacja przyczynowo-skutkowa”[3], co oznacza, że kłopoty, które sprawiają uczącym się zdania okolicznikowe celu, mają swoje uzasadnienie ściśle językowe.

     Łączeniu zdań podrzędnych okolicznikowych celu ze zdaniami nadrzędnymi służą spójniki: żeby, ażeby, by, aby, przy czym podręczniki kursowe zwykle wybierają ten pierwszy jako najbardziej reprezentatywny dla wspomnianego rodzaju zdań. Nie ulega wątpliwości, że z punktu widzenia kursantów zdania z żeby są dość nietypowe. Po pierwsze spójnik ten przyjmuje różne formy w zależności od osoby, do której odsyła (por.: żebym – ja, żebyś – ty, żebyśmy – my), po drugie czasownik występuje w postaci 3. osoby liczby pojedynczej lub mnogiej czasu przeszłego, ewentualnie bezokolicznika, jeżeli podmiot zdania nadrzędnego i podrzędnego jest tożsamy.

     O ile zdania podrzędne okolicznikowe przyczyny zazwyczaj nie nastręczają kursantom większych trudności, o tyle zdania celowe sprawiają kłopot w zasadzie wszystkim uczącym się, także Słowianom. Osobom znającym języki słowiańskie zdarza się przykładowo konstruować zdania okolicznikowe celu z pominięciem spójnika żeby bądź też używać go zawsze w tej samej formie. Niezależnie jednak od pochodzenia studentów dobrze jest poświęcić odpowiednio dużo czasu na wyćwiczenie tychże zdań, również ze względu na to, że podobną budową cechują się zdania warunkowe – gdyby posiada końcówki osobowe, a po nim należy użyć czasownika w czasie przeszłym w 3. osobie liczby pojedynczej lub mnogiej. Dobrym rozwiązaniem może być zatem z jednej strony zestawianie ze sobą zdań okolicznikowych celu i przyczyny, z drugiej natomiast zdań celowych oraz warunkowych. Wydaje się ponadto, że warto robić to w ramach tego samego poziomu zaawansowania, chociaż jak już powiedziano na początku, autorzy Programów nauczania języka polskiego jako obcego o wymienionych typach zdań wspominają w odniesieniu do różnych poziomów znajomości polszczyzny.

[1] Zob. I. Janowska i in. (red.), Programy nauczania języka polskiego jako obcego. Poziomy A1-C2, Kraków 2016, s. 22, 50, 82.

[2] Definicje za: Wielki słownik języka polskiego IJP PAN, red. P. Żmigrodzki, https://wsjp.pl/

[3] R. Grzegorczykowa, Wykłady z polskiej składni, Warszawa 2002, s. 134.

Autorka artykułu: Michalina Rittner