O spójności tekstu

     Środki językowe służące uzyskaniu spójności tekstu stanowią zagadnienie, które zdaniem autorów Programów nauczania języka polskiego jako obcego powinno być realizowane na wszystkich poziomach zaawansowania – od A1 do C2[1]. W przywołanej publikacji z jednej strony zwraca się przy tym uwagę na spójniki, z drugiej zaś na zaimki względne. Nie ulega wątpliwości, że ich użycie w tekście pełni ważną funkcję z punktu widzenia jego spójności, trzeba jednak zauważyć, że istnieją również inne językowe wykładniki spójności wypowiedzi.

     Na początku warto zaznaczyć, że językoznawcy wyróżniają dwa rodzaje spójności: linearną (strukturalną), określaną mianem kohezji, oraz semantyczną (globalną), nazywaną koherencją[2]. Należy także dodać, że zdaniem niektórych badaczy, aby możliwe było potraktowanie ciągu słów jako tekstu, ciąg ten musi cechować się koherencją, kohezji natomiast nie uznaje się za obligatoryjną.

     Spójność semantyczna wiąże się z koniecznością zachowania trojakiego typu jedności: po pierwsze tekst powinien posiadać jeden podmiot mówiący, po drugie być skierowany do jednego odbiorcy, po trzecie wreszcie odnosić się do jednego tematu. Wśród wskaźników spójności linearnej znajdują się z kolei językowe środki leksykalne, a także gramatyczne. Choć w Programach nauczania języka polskiego jako obcego nie zostało to powiedziane wprost, można przyjąć, że umiejętności, których wymaga się od cudzoziemców niezależnie od stopnia znajomości języka polskiego, mają dotyczyć posługiwania się właśnie wspomnianymi wyżej wskaźnikami spójności linearnej.

     Do leksykalnych wykładników kohezji należą przede wszystkim powtórzenia. Mogą one być dokładne (por.: Marek wyszedł do sklepu. Sklep znajdował się tuż obok jego domu) lub nie (por.: Marek wyszedł do sklepu. Supermarket znajdował się tuż obok jego domu). Grupę powtórzeń niedokładnych tworzą synonimy, hiperonimy, peryfrazy, zaimki w funkcji anaforycznej. W danym tekście użycie powtórzeń obu rodzajów stanowi językowy sygnał tego, iż następujące po sobie zdania w pewien sposób powtarzają informacje przekazane już wcześniej, co z kolei wiąże się z tzw. strukturą tematyczno-rematyczną. Zgodnie z tym pojęciem w zdaniu daje się wyróżnić „przedmiot – rozumiany jako konkretny obiekt fizyczny, pojedynczy lub zbiorowy – o którym coś się mówi”, a ponadto „to, co się o tym przedmiocie mówi”[3].

     Gramatycznymi wskaźnikami spójności linearnej są: spójniki, powtórzenia określonego schematu składniowego, zdania z negacją, przeciwstawienia, jak również słowa pozwalające na identyfikację relacji czasowej. Im więcej uwagi autor tekstu poświęca wykładnikom spójności, zarówno leksykalnym, jak i gramatycznym, tym mniej wysiłku musi włożyć w zrozumienie wypowiedzi jej odbiorca.

     Jak zatem widać, językowe środki warunkujące spójność tekstu nie ograniczają się do spójników czy zaimków względnych. Niemniej w dostępnych na rynku materiałach dydaktycznych można znaleźć głównie ćwiczenia polegające na łączeniu zdań pojedynczych w jedno złożone właśnie za pomocą spójników oraz zaimków względnych. Uczącym się może to mylnie sugerować, że owe jednostki stanowią najistotniejsze wskaźniki spójności. Warto więc pamiętać, iż nawet najsprawniejsze posługiwanie się przez studenta spójnikami i zaimkami względnymi, choć bez wątpienia niezwykle pomocne, nie gwarantuje stworzenia spójnego tekstu.

[1] Zob. I. Janowska i in. (red.), Programy nauczania języka polskiego jako obcego. Poziomy A1-C2, Kraków 2016.

[2] W tekście wykorzystano informacje z: D. Zdunkiewicz-Jedynak, Wykłady ze stylistyki, Warszawa 2008, s. 65-68; T. Dobrzyńska, Tekst [w:] Współczesny język polski, pod red. J. Bartmińskiego, Lublin 2001, s.301-306.

[3] Encyklopedia językoznawstwa ogólnego, pod red. K. Polańskiego, Wrocław 2003, s. 31.

Autorka artykułu: Michalina Rittner