Jedno z zagadnień stosunkowo rzadko pojawiających się podczas kursów języka polskiego jako obcego stanowi szyk wyrazów w zdaniu. Choć swobodny, nie jest jednak zupełnie dowolny, dlatego bywa dla studentów kłopotliwy. Co istotne, niepoprawna kolejność słów w wypowiedzeniu może niekiedy zniekształcić jego sens i w ten sposób zaburzyć komunikację, zwłaszcza jeśli ma ona charakter pisemny. Dodatkowo im dłuższe zdanie, tym większą rolę w jego zrozumieniu odgrywa poprawny szyk wyrazów.
 |
W języku polskim grupa podmiotu stoi zwykle przed grupą orzeczenia. Zasada ta może zostać naruszona, jeśli chce się położyć nacisk na któryś z wyrazów –możliwe jest wtedy jego umieszczenie na początku bądź na końcu zdania. Przydawka powinna znaleźć się przy rzeczowniku, przy czym ta rzeczownikowa pojawia się po nim, zaś ta przymiotnikowa przed lub po nim w zależności od tego, czy jest jakościowa czy gatunkująca. Miejsce przydawki imiesłowowej w zdaniu zależy z kolei od jej długości – jednowyrazowa stoi przed rzeczownikiem, wielowyrazowa po rzeczowniku. Po grupie podmiotu i orzeczenia najczęściej umieszcza się dopełnienie. Okolicznik powinien znaleźć się na początku lub końcu zdania. W tych miejscach nie mogą się natomiast pojawić krótkie formy zaimków osobowych. Warto wreszcie zauważyć, że wyrazy określające muszą stać jak najbliżej wyrazów określanych, w przeciwnym razie może bowiem dojść do zniekształcenia znaczenia zdania.
Najczęstsze błędy związane z naruszeniem poprawnego szyku wyrazów w zdaniu dotyczą miejsca przydawki przy przymiotniku, umieszczania wyrazów określających daleko od wyrazów określanych, umieszczania słów nieakcentowanych w pozycji akcentowanej. Ważną grupę usterek tworzą też te związane z użyciem modulantów oraz spójników[*].
Wydaje się, iż warto, żeby kursanci, w szczególności Słowianie, zapoznali się z podstawowymi zasadami dotyczącymi kolejności słów w zdaniu. Niejako naturalną okazję do zwrócenia uwagi na to zagadnienie stanowi poprawianie, a następnie omawianie prac pisemnych. Bardzo ważne jest przy tym, aby uczący się miał świadomość, dlaczego taki a nie inny układ wyrazów został przez lektora uznany za nieakceptowalny, jakie może to mieć konsekwencje dla skuteczności komunikacji, wreszcie, jaki szyk w danym kontekście byłby poprawny. Błędy związane z szykiem należy więc nie tylko zaznaczać, ale także umiejętnie komentować.
 |
Pracę nad szykiem wyrazów w zdaniu dobrze jest uzupełnić, wykonując ze studentami ćwiczenia poświęcone wyłącznie temu zagadnieniu. Może to być korygowanie błędnych zdań czy nawet krótkich tekstów, decydowanie, czy dane zdanie jest błędne czy nie, tworzenie zdań z rozsypanych słów, wstawianie podanych słów w odpowiednie miejsce w zdaniu. W grupach bardziej zaawansowanych interesującym, choć niełatwym zadaniem jest też tworzenie pytań do zdań różniących się tylko kolejnością słów (por. np. Marek wrócił do domu po południu/Po południu do domu wrócił Marek). Pozwala to zauważyć, że inny niż neutralny szyk wyrazów często służy wyeksponowaniu jakiegoś elementu w zdaniu.
Materiały, które mogą zostać wykorzystane na zajęciach poświęconych kolejności słów w zdaniu, są dość rozproszone, bowiem większość podręczników i pomocy dydaktycznych nie wyodrębnia szyku jako osobnego zagadnienia przewidzianego do zrealizowania. Odpowiednie ćwiczenia zamieszcza się najczęściej w związku z przydawką przymiotnikową (począwszy od poziomu A1), imiesłowową, negacją, zaimkiem zwrotnym się. Zasadniczo więc chcąc pracować z kursantami nad szykiem wyrazów, należy zazwyczaj samodzielnie przygotować odpowiednie zadania. Ma to jednak tę niewątpliwą zaletę, że pozwala na dopasowanie tworzonych materiałów do grupy oraz jej potrzeb.
[*] Więcej informacji na ten temat wraz z przykładami błędów można znaleźć w: Dąbrowska A., Dobesz U., Pasieka M., Co warto wiedzieć? Poradnik metodyczny dla nauczycieli języka polskiego jako obcego na Wchodzie, Warszawa 2010, s. 74-76.
Autorka: Michalina Rittner
