Jak zauważają L. Madelska i M. Warchoł-Schlottmann w książce Odkrywamy język polski, czasowniki można i trzeba należą do tych najczęściej używanych w języku polskim (zajmują odpowiednio dwunaste i piętnaste miejsce na sporządzonej przez autorki liście). Są to z jednej strony czasowniki nieosobowe, a z drugiej czasowniki modalne. Wbrew temu, co może się wydawać, osobom uczącym się języka polskiego jako obcego sprawiają one nieco trudności – nie tylko ze względu na swoją charakterystykę gramatyczno-składniową, ale również ze względu na swoje znaczenie. Co istotne, trudności te daje się zaobserwować także w grupach słowiańskich.
 |
W podręcznikach do nauki języka polskiego jako obcego czasowniki można oraz trzeba zwykle wprowadza się na poziomie A2. Ze względu na to, iż pozwalają one na wyrażanie stwierdzeń ogólnych, często pojawiają się w związku z tematami takimi jak chociażby miasto (miejsca, w których dozwolone jest wykonywanie różnych czynności, znaki drogowe).
Wielki słownik języka polskiego[*] wyróżnia dwa znaczenia czasownika można: 1. ‘jest dopuszczalne na podstawie jakiejś normy’; 2. ‘jest wykonalne lub osiągalne’. Jeśli chodzi natomiast o czasownik trzeba, to są to trzy znaczenia: 1. ‘jeśli stanie się to, co nazywa następujący czasownik, wyniknie z tego coś dobrego lub korzystnego’; ‘książk. czynność nazwana następującym bezokolicznikiem jest w danej sytuacji naturalna i oczywista’; 3. ‘jest konieczne do czegoś lub niezbędne komuś’. Przywołane właśnie definicje z pewnością warto wziąć pod uwagę, bowiem zdarza się, iż podręczniki kursowe próbują wyjaśniać znaczenie można i trzeba przez odwołanie się do słów pod względem semantycznym bliskich, jednakże nie identycznych, jak chociażby jest możliwe, wolno bądź powinno się, należy. W efekcie może zdarzyć się, iż zamiast ułatwić uczącym się zrozumienie znaczenia obu czasowników, doprowadzi się do zaciemnienia ich sensu. W związku z tym w czasie zajęć warto zadbać o to, aby studenci zapoznali się z wystarczająco dużą liczbą przykładów ilustrujących poszczególne znaczenia wspomnianych czasowników.
 |
Czasowniki można oraz trzeba nie posiadają bezokolicznika, nie istnieją też odpowiednie formy dla zaimków osobowych ja, ty, on/ona/ono, my, wy, oni/one – w czasie teraźniejszym funkcjonują tylko formy można, trzeba, w czasie przeszłym można było, trzeba było, zaś w czasie przyszłym można będzie, trzeba będzie. Można i trzeba tworzą ponadto tryb przypuszczający: można byłoby, trzeba byłoby. Jeśli chodzi o składnię, czasowniki można, trzeba nie dopuszczają pojawienia się obok siebie podmiotu, z kolei następujący po nich element najczęściej stanowi bezokolicznik, choć nie jest to jedyna możliwość (zob. informacje składniowe podawane przez WSJP).
Pracując z kursantami zarówno nad czasownikami można, trzeba, jak i nad innymi czasownikami nieosobowymi czy modalnymi, warto w takim samym stopniu skupić się na semantyce, gramatyce oraz składni. Zagadnienia te można w zależności od potrzeb grupy uzupełnić o ćwiczenia ortograficzne, przykładowo o pisownię nie-, w połączeniu z wybranymi czasownikami niektórym kursantom zdarza się bowiem zapisywać nie- łącznie, co stanowi oczywisty błąd językowy.
[*] Wielki słownik języka polskiego, red. P. Żmigrodzki, Instytut Języka Polskiego PAN (www.wsjp.pl)
Autorka: Michalina Rittner
