Osoby uczące się języka polskiego jako obcego zwykle po raz pierwszy stykają się z trybem rozkazującym na poziomie A2. Z pewnością nie jest to zagadnienie gramatyczne proste do opanowania, jednak na tle innych wydaje się ono cechować umiarkowanym stopniem trudności. Najbardziej kłopotliwe wydaje się przy tym nie tyle samo tworzenie form trybu rozkazującego, ile ich zapis. Można zatem powiedzieć, że tryb rozkazujący łączy się z tematami ortograficznymi i fonetycznymi.
 |
Przygotowując zajęcia poświęcone temu zagadnieniu gramatycznemu, warto wziąć pod uwagę ewentualne wcześniejsze powtórzenie czasu teraźniejszego (tryb rozkazujący tworzony jest od tematu czasu teraźniejszego, w zależności od koniugacji – od drugiej osoby liczby pojedynczej bądź od trzeciej osoby liczby mnogiej). Wydaje się to tym istotniejsze, że kursanci opanowują go na początku poziomu A1, możliwe jest więc, że części form zwyczajnie nie pamiętają.
Jeżeli tryb rozkazujący stanowi dla studentów zupełnie nowy temat, to sensowne bywa podzielenie go na dwie części – jedną poświęconą tworzeniu form ty, my, wy oraz drugą poświęconą konstruowaniu form on/ona (pan, pani), oni/one (panowie, panie, państwo). Te ostatnie powstają bowiem przez zestawienie słowa niech z odpowiednią formą czasu teraźniejszego. Niezależnie od tego, na jakie porcje lektor zdecyduje się podzielić materiał gramatyczny, należy przypomnieć uczącym się o konieczności użycia dopełniacza w zdaniach z negacją. Jeśli grupa opanowała wcześniej zdania warunkowe, będzie to jedynie odświeżenie znanej już reguły. Na niższych poziomach zaawansowania warto też powiązać negację z koniecznością użycia czasownika niedokonanego (Zjedz obiad!, Nie jedz obiadu!). Nie jest to zgodne z uzusem (por. np. Tylko nie zrób czegoś głupiego!), jednak początkowo ułatwia budowanie zdań zanegowanych.
Jak już zostało wspomniane wyżej, tryb rozkazujący bywa kłopotliwy ze względu na zapis. Przykładowo dla czasownika radzić będzie to forma to radź! (-dź-), choć w drugiej osobie liczby pojedynczej czasu teraźniejszego występuje -dzi- (radzisz). Co więcej, w przypadku czasownika tańczyć wystarczy odciąć końcówkę osobową (-ysz), aby otrzymać poprawną formę trybu rozkazującego (tańcz!), nie ma więc konieczności dokonywania żadnych zmian w zapisie. Z punktu widzenia studenta, zwłaszcza początkującego, jest to o tyle ważne, że są to dwa czasowniki tej samej koniugacji. W efekcie zdarza się niekiedy, że zapisywane przez studentów formy to tak naprawdę czas teraźniejszy (on/ona radzi). Ćwicząc z uczącymi się tryb rozkazujący, warto więc znaleźć czas na wykonanie kilku przynajmniej zadań gramatyczno-ortograficznych. Znaleźć je można chociażby w książce E. Lipińskiej Nie ma róży bez kolców, w przypadku grup mniej zaawansowanych często trzeba je przygotować samodzielnie, dostosowując przykłady do stopnia znajomości języka.
 |
Nieco inną trudność stwarzają czasowniki takie jak obejrzeć czy zamknąć. W trybie rozkazującym wymagają one rozszerzenia tematu czasu teraźniejszego o -yj- lub -ij-. W tym przypadku kursanci pytają o to, który z wymienionych elementów należy dodać, a także o to, które dokładnie czasowniki tego wymagają. Z perspektywy uczącego się grupa spółgłoskowa (trudna do wymówienia), bo tak też zwykle podręczniki uzasadniają konieczność użycia elementów -yj-/-ij-, to bowiem coś względnego. W rezultacie nierzadko zdarza się, że studenci postrzegają tego typu formy po prostu jako nieregularne i tym samym wymagające pamięciowego opanowania. Być może zasadne jest więc wprowadzanie ich dopiero w grupach znających język polski na wyższym poziomie.
Mówiąc o trybie rozkazującym, warto wreszcie wspomnieć o tym, że w grupach niezaawansowanych daje się go wkomponować w zajęcia poświęcone dawaniu rady. Można wtedy wpleść go w takie, zwykle znane już uczącym się, zagadnienia jak czasowniki modalne czy tryb przypuszczający. Istnieje wówczas możliwość omówienia trybu rozkazującego w zakresie dostosowanym do danej grupy.
Autorka: Michalina Rittner
