Zaimek zwrotny się, ze względu swoją ruchomość, może sprawić sporo trudności uczącym się języka polskiego obcokrajowcom. Wprawdzie istnieją klarowne zasady mówiące o tym, w którym miejscu w zdaniu powinien się pojawić, jednak nie zawsze znajdują one zastosowanie, a niektóre z nich mają charakter bardziej zaleceń niż sztywnych reguł. Warto jednak te zalecenia znać, chociaż nierzadko ostateczna decyzja o umiejscowieniu problematycznego zaimka zależeć będzie bardziej od wyczucia językowego niż od nich.
 |
Zaimek się nie powinien być umieszczany na końcu zdania, dlatego na pierwszych lekcjach studenci poznają formę Jak się nazywasz?, a nie Jak nazywasz się?. Mogą się jednak często spotykać z wyjątkami od tej reguły, robiąc zakupy (Po odejściu od kasy, reklamacji nie uwzględnia się) oraz korzystając z komunikacji publicznej (Drzwi zamykają się). Te dwa wyrażenia powtarzane były tak często, że utrwaliły się jako językowy szablon[1].
Zaimek się powinien też być umieszczony raczej przed czasownikiem, z którym się łączy, jednak nie jest to tak silna reguła jak poprzednia. Zdanie Jak nazywa się ta pani? nie jest rażące, ale zaleca się konstrukcję Jak się nazywa ta pani?. Zalecenie to nie zawsze jednak znajdzie zastosowanie, na przykład zdanie Ona nazywa się Magda uważa się za w pełni poprawne[2].
Można też rozdzielić się i czasownik. Zdanie z poprzedniego akapitu mogłoby również mieć postać: Jak się ta pani nazywa?. Niekiedy nawet jest to zalecane, na przykład się nie może stać pomiędzy czasownikiem i partykułą nie (poprawne: Ja się nie boję, niepoprawne: *Ja nie się boję). Zdecydowanie lepiej też brzmi ja się ciebie nie boję niż ja ciebie się nie boję.
Zaimek się nie może być też umieszczany na początku zdania. I ta reguła ma pierwszeństwo względem wszystkich poprzednich – lepiej, żeby się stało za czasownikiem czy nawet na końcu zdania niż na jego początku (poprawnie: myję się, niepoprawnie: się myję, chociaż ja się myję lepiej brzmi niż ja myję się).
 |
I chociaż językoznawcy uznają tę regułę za bezwyjątkową, uczniowie mogą spotkać się z jej łamaniem przez użytkowników języka zarówno w codziennej komunikacji, jak i tekstach kultury, np. w polskim dubbingu Disneyowskiego Tarzana oraz pierwszej części Harry'ego Pottera padają odpowiednio kwestie: Się postaram na drugi raz (wypowiadana przez Tarzana) i Się naprawi (wypowiadana przez Hagrida). Należy jednak pamiętać, że wypowiedzi te świadectwem braku językowego wyczucia bądź zabiegiem stylistycznym podkreślającym nonszalancję nadawcy, możliwym wyłącznie w stylu potocznym w sytuacji nieoficjalnej.
[1]Poradnia Językowa PWN, „Się” na końcu zdania, https://sjp.pwn.pl/poradnia/haslo/Sie-na-koncu-zdania;19484.html (dostęp 04.08.2021)
[2]Poradnia Językowa PWN, Szyk zaimka „się”, https://sjp.pwn.pl/poradnia/haslo/Szyk-zaimka-sie;20733.html (dostęp 04.08.2021)
Autor: Maciej Rączkowski
