W tekście poświęconym miejscownikowi była mowa o rzeczownikach twardotematowych i miękkotematowych. To istotne z gramatycznego punktu widzenia rozróżnienie nie zawsze jest jasne, zarówno dla rodzimych użytkowników języka polskiego, jak i (tym bardziej) dla obcokrajowców, dlatego warto mu się przyjrzeć nieco bliżej.
 |
Zgodnie z definicją, rzeczowniki twardotematowe mają temat zakończony na spółgłoskę twardą (taką jak np. p, b, t, d, r, f, w), natomiast miękkotematowe na spółgłoskę miękką (ś, ź, ć, dź, ń, j) lub funkcjonalnie miękką (c, dz, cz, dż, sz, ż, l). Tematem nazywamy tę część wyrazu, która powtarza się we wszystkich jego formach fleksyjnych, a zatem tę, która pozostaje po odcięciu końcówki, np. dom-u, dom-owi, dom-em, dom-y itd.
Nie oznacza to jednak, że we wszystkich formach musi być ona jednakowa – zdarzają się i zmiany w obrębie tematu, które nazywamy alternacjami. Niekiedy sięgają one tak daleko, że poszczególne formy zupełnie się nawzajem nie przypominają, np. miast-o, mieść-e. Z tego powodu językoznawcy ukuli termin „temat podstawowy”, pod którym rozumieją tę spośród nich, która występuje w dopełniaczu liczby pojedynczej.
Można zadać pytanie, czy w ogóle jest sens przedstawiania całej tej skomplikowanej teorii obcokrajowcom próbującym nauczyć się języka polskiego? Czy nie lepiej to pominąć i w sytuacjach, w których zakończenie tematu wpływa na końcówkę, podać regułę, jakie końcówki po jakich spółgłoskach powinny być użyte? Cóż, opowiadanie ze szczegółami o rzeczownikach twardo- i miękkotematowych nie wydaje się zbyt rozsądne na samym początku edukacji polonistycznej, w pewnym momencie jednak może pomóc wyjaśnić dosyć kłopotliwą sytuację związaną ze spółgłoskami wargowymi.
 |
Spółgłoski te to b, p, f, w, m. Nasi studenci zapewne zauważą (a jeśli nie, to należy im zwrócić na to uwagę), że wyrazy na nie zakończone otrzymują różne końcówki w przypadkach, w których z reguły zależą one od miękkości poprzedzającej spółgłoski, np. w miejscowniku (słup : słupie, Kraków : Krakowie jak włos : włosie ale karp : karpiu, Wrocław : Wrocławiu jak miś : misiu). Dzieje się tak dlatego, że wyrazy takie jak karp czy Wrocław są w istocie miękkotematowe. Widać to po postaci ich dopełniacza (od którego, przypomnijmy, zależy temat podstawowy) – karpia, Wrocławia. W przypadku tym ich tematy zakończone są na spółgłoski zmiękczone p’, w’ (albo grupy spółgłoskowe pj, wj), które na końcu wyrazu niegdyś były również wymawiane miękko, ale w późniejszych etapach rozwoju polszczyzny stwardniały. Dodajmy, że zachowały swoją miękkość w języku rosyjskim (porównajmy na przykład pol. krew i ros. krow’) – warto więc zwrócić na to uwagę studentom zza wschodniej granicy, być może ułatwi im to opanowanie prawidłowej odmiany wyrazów należących do tej problematycznej grupy.
Autor: Maciej Rączkowski
