O rodzaju gramatycznym napisano już wiele. Opracowano różne jego klasyfikacje, mimo to nie ma wśród językoznawców pełnej zgody, która z nich powinna obowiązywać. Jest to sytuacja niekorzystna zwłaszcza dla uczących się, którzy mogą z różnych źródeł otrzymywać sprzeczne informacje na ten temat. Nauczyciele natomiast muszą wybrać, który podział przedstawić im na lekcji, aby nauka była najbardziej efektywna; powinni więc poznać wady i zalety poszczególnych koncepcji. Spośród nich jednak tylko dwie wydają się użyteczne dla celów pedagogicznych, one też cieszą się największą popularnością wśród językoznawców.
 |
Pierwsza z nich – tradycyjna – opiera się na postaci mianownikowej rzeczownika i innych części mowy połączonych z nim związkiem zgody (przymiotników, liczebników porządkowych, czasowników w czasie przeszłym itd. – ponieważ w będą one w tym tekście wspominane dosyć często, nazwijmy je umownie wyrazami powiązanymi). Wyróżniamy więc rodzaje: w liczbie pojedynczej męski (mały chłopiec, dom), żeński (mała góra), i nijaki (małe zwierzę), a w liczbie mnogiej męskoosobowy (mali chłopcy) i niemęskoosobowy (małe domy, góry, zwierzęta).
Już na powyższym przykładzie widać, że rzeczowniki rodzaju nijakiego w liczbie mnogiej posiadają charakterystyczną końcówkę, inną niż pozostałe – -a. Dodać należy, że występuje ona również w bierniku i wołaczu (te trzy przypadki mają w rodzaju nijakim takie same formy). W dopełniaczu natomiast duża część rzeczowników męskich, zarówno osobowych, jak i nieosobowych, otrzymuje końcówkę -ów, niewystępującą u żeńskich i nijakich. Warto zatem również w liczbie mnogiej uwzględnić podział na klasyczne trzy rodzaje. W liczbie pojedynczej natomiast w bierniku rzeczowniki męskie ożywione (i wyrazy powiązane) przyjmują postać równą dopełniaczowi (małego chłopca, psa), a nieożywione – najczęściej mianownikowi (mały dom). Dla uproszczenia można więc w obu liczbach wprowadzić rodzaje żeński, nijaki i męski, a w jego obrębie podklasy osobową i nieosobową, ożywioną i nieożywioną – lecz tylko w przypadkach, w których te opozycje się uwidaczniają.
 |
Klasyfikacja druga wyróżnia natomiast pięć rodzajów, zarówno w liczbie pojedynczej, jak i mnogiej, które można rozpoznać po postaci biernika wyrazu powiązanego: męskoosobowy (małego chłopca, małych chłopców), męskozwierzęcy (małego psa, małe psy), męskorzeczowy (mały dom, małe domy), żeński (małą górę, małe góry) i nijaki (małe zwierzę, małe zwierzęta). Podział ten rozwiązuje trudności związane z tradycyjną klasyfikacją, nie jest jednak całkowicie wolny od komplikacji. Rodzaj męskozwierzęcy, wbrew nazwie, nie obejmuje bowiem tylko nazw zwierząt (np. gram w tenisa stołowego, tańczę walca wiedeńskiego). Ponadto niektóre rzeczowniki i wyrazy powiązane mają końcówki typowe dla różnych rodzajów w różnych przypadkach (mianownik: miłe chłopaki – rodzaj męskozwierzęcy; biernik: miłych chłopaków – rodzaj męskoosobowy).
Autor: Maciej Rączkowski
